به سایت "سایت توریسم 7" خوش آمدید.
امروز پنج شنبه ۱۵ آذر ۱۴۰۳

معرفی کشور پاناما

سایت توریسم 7

معرفی کشور پاناما

پاناما کشوری سرسبز در آمریکای مرکزی است که شهرت اصلی آن به خاطر کانال بسیار مهم پاناما است؛ که دو اقیانوس آرام و اطلس را به یکدیگر متصل کرده و محل عبور تمامی کشتی های تجاری و تفریحی دنیاست. این کانال محل درآمد اصلی کشور پاناما هم به شمار می رود. مردم این کشور اسپانیولی حرف می زنند و واحد پول آن ها هم بالبوآ و دلار آمریکاست. پاناما در سال ۱۸۲۱ از اسپانیا و در ادامه در سال ۱۹۰۳ از کلمبیا مستقل شد. جمهوری پاناما با ۴ میلیون نفر جمعیت، کم‌جمعیت‌ترین کشور اسپانیایی ‌زبان در آمریکای لاتین محسوب می شود و پایتخت آن هم شهر پاناما سیتی است. پاناما سیتی بزرگترین شهر کشور پاناما است و نزدیک به یک سوم جمعیت پاناما در این شهر زندگی می کنند. پایتخت کشور پاناما همچنین به عنوان یک شهر جهانی به حساب می‌آید و در بین سه شهر امریکای مرکزی قرار گرفته که دارای چنین عنوانی است. این کشور با ۷۵,۵۱۷ کیلومتر مربع مساحت، صدوشانزدهمین کشور جهان از لحاظ وسعت به شمار می رود. پاناما از شمال به دریای کارائیب (اقیانوس اطلس)، از شرق به کشور کلمبیا، از جنوب به اقیانوس آرام و از غرب به کشور کاستاریکا محدود می شود. پاناما تنها مکانی در جهان است که شما در آن می توانید طلوع خورشید را در اقیانوس اطلس و غروب خورشید را در اقیانوس آرام مشاهده کنید. بیش از ۷۰ درصد مردم پاناما از تبار مستیزو هستند.

دورگه های سرخپوست و سفیدپوست، با همان پوست کاکائویی و کف دست های سفید و ابروهای پهن، که اعتقاد دارن در رگ هایشان خون خالص سرخپوستی جریان دارد. با این همه، فرهنگ پاناما از سنت ها، موسیقی و هنر اروپایی مشتق شده که به همراه اسپانیایی ها به این منطقه ورود پیدا کرده است.این کشور هم به مانند دیگر کشور آمریکای مرکزی و همسایه خود کاستاریکا، ارتشی ندارد. این کشور در سال ۱۹۹۰ ارتش خود را حذف کرد و به جای آن یک نیروی پلیس ملی تشکیل داد که بخشی از آن به گارد ساحلی اختصاص یافت.از ۱۹۸۳ تا ۱۹۸۹ قدرت در پاناما عملا در دست ژنرالی دیکتاتور به نام «مانوئل آنتونیو نوریگا» بود. در سال ۱۹۸۹ حمله‌ای از جانب دولت وقت آمریکا به پاناما صورت گرفت و نوریگا در این حمله دستگیر شد و به «میامی» انتقال یافت. وی حدود ۲۰ سال به اتهام قاچاق موادمخدر و پول‌شویی در زندان‌های آمریکا و فرانسه حبس بود و در ۱۱ دسامبر سال ۲۰۱۱ به پاناما بازگردانده شد. نوع حکومت پاناما جمهوری است. قوه مقننه این کشور از یک مجلس قانونگذار با ۷۱ عضو تشکیل یافته‌است و دوره عضویت در آن هم پنج سال است. علاوه بر کانال پاناما که مهم ترین منبع درآمد این کشور هم محسوب می شود، صادرات محصولات کشاورزی به مانند نیشکر، موز، برنج، موز سبز، ذرت، سیب زمینی، پرتقال، قهوه و توتون نیز دیگر منبع اقتصادی پانامایی ها به شمار می رود.۳۷ درصد از مردمان پاناما زیر خط فقر زندگی می کنند، هر چند مردم این کشور به شاد بودن و شاد زیستن، در کل قاره آمریکا مشهور هستند.

     شهر زیبای پاناما سیتی پایتخت کشور پاناما

اگر قصد سفر به پاناما را دارید:

کشور پاناما به‌دلیل داشتن جنگل‌های زیبا، سواحل وسیع و آب ‌و هوای معتدل، شرایط خوبی را برای تبدیل‌ شدن به یکی از قطب‌های توریسمِ قاره‌ آمریکا دارد. هر چند با تمام تلاشی که مسئولان این کشور در سال‌های اخیر انجام داده اند ولی صنعت توریسم، نقش تعیین‌کننده‌ای در اقتصاد این کشور ندارد. ضعف در برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی در تمام بخش‌های جامعه، توجه نکردن به جاذبه‌های فرهنگی پاناما با وجود فرهنگ غنی این کشور، آشنا نبودن شاغلان صنعت توریسم پاناما به زبان انگلیسی، رعایت نشدن مسایل بهداشتی در سواحل و ریختن فاضلاب هتل‌ها به رودخانه‌ها و در آخر نبود سرمایه‌گذاری جدی در صنعت توریسم، باعث شده این کشور زیبا پذیرای گردشگر محدودی باشد. با همه این تفاسیر، پاناما فوق العاده زیباست و تاریخ و طبیعت در کنار یکدیگر در هر چه زیباتر کردن این کشور نقش اساسی داشته است.

آب و هوای پاناما گرمسیری است و فصل‌های بارانی گرم و مرطوبی دارد که بین ماه‌های اردیبهشت تا دی است. به دلیل نزدیکی پاناما به خط استوا، آب و هوای این کشور حتی در مناطق کوهستانی هم گرم است. البته آب و هوای شهرهای مختلف پاناما با هم متفاوت است و از دو اقیانوس مختلف تاثیر می‌پذیرد. کانال مشهور پاناما در کنار منطقه‌ی تاریخی Casco Viejo، مناظر طبیعی بوکاس دل تورو، جزیره زیبای باستی منتوز، جزیره میمون ها و سواحل زیبای pedasi از جاذبه های مهم گردشگری این کشور محسوب می شوند. همچنین شهرهای زیبا و آرام آن به مانند پورتو بلو (Portobelo) و Boquete حس آرامش و دور شدن از فضای غبارآلود شهری را به هر گردشگری می چشاند.

    آب های شفاف جزیره منتوز در پاناما

۱۰ حقیقت جالب و خواندنی درباره پاناما

۱٫ بهشت پولشویی دنیا

در سال ۲۰۱۶ یه گروه هکر ناشناس، یکی از شرکت های حقوقی پاناما به اسم «موساک فونسکا» را هک کرد و بیش از ۱۱ میلیون و پانصد هزار سند، مربوط به فرار مالیاتی سران جهان از ولادمیر پوتین گرفته تا دیوید کامرون را فاش کرد که از آن به عنوان بزرگترین درز اطلاعاتی تاریخ یاد شد. سندهایی که به «اسناد پاناما» معروف شد و در کنار کانال پاناما، به مشهورترین نام هایی تبدیل گشت که از این کشور در جهان یاد می شود. این اسناد باعث شد تا توجه جهان به این سرزمین، به عنوان بهشت پولشویی دنیا بیشتر جلب شود. در واقع می توان گفت کانال مشهور دیگری نیز در پاناما وجود دارد؛ کانالی که دریای پول‌های کثیف را به جریان پول های تمیز، متصل می‌کند و این همان مصداق پولشویی است. پاناما تنها کشوری است که مردم از جاهای مختلف دنیا پول‌هایشان را به آنجا می‌برند تا از پرداخت مالیات معاف باشند.

یک موسسه مالی نروژی که در مورد اقتصاد و مدیریت کسب و کار مطالعه می‌کند، در تحقیقی به این نتیجه رسیده است که از حدود ۱۰۰ سال پیش، پاناما راهی برای فرار مالیاتی ثروتمندان و افرادی که درآمدهای مشکوک دارند، محسوب می‌شده است. در دهه ۸۰ میلادی این مسئله رنگ و بوی تازه ای به خود گرفت. چون دیگر تنها درآمدهای کانال پاناما و سرمایه‌دارهای غربی نبود که به این کشور سرازیر می‌شد؛ نسل جدیدی از سرمایه دارانی که به پاناما پناه می‌آوردند، صاحبان کارتل‌های مواد مخدری بودند که در مسیر ترانزیت آمریکای جنوبی به آمریکای شمالی کار می‌کردند. به هر حال اگر شما هم پول زیادی دارید و می خواهید از دادن مالیات در امان باشید، پاناما برای شما بهترین انتخاب خواهد بود.

    اسناد پاناما و بزرگترین درز اطلاعاتی تاریخ

۲٫ کانال پاناما شاهکار مهندسی جهان

در تاریخ ۱۵ آگوست سال ۱۹۱۴ و بیش از یک قرن پیش، یکی از بزرگترین شاهکارهای مهندسی جهان در کشوری کوچک در امریکای مرکزی احداث شد. کانال یا آبراه مشهور پاناما که اقیانوس آرام را به برادر کوچکتر خود، اقیانوس اطلس ارتباط می داد. در گذشته کشتی‌ها برای عبور از اقیانوس آرام به اطلس، مجبور بودند آمریکای جنوبی را دور بزنند؛ اما پس از ایجاد این کانال، به طور مستقیم از اروپا به آمریکا و از آن جا به آسیای شرقی می‌روند. تاریخچه ایجاد این کانال در نوع خود جالب و البته غم انگیز و دردناک است. ایده اولیه ساخت کانال پاناما به قرن شانزدهم میلادی باز می‌گردد و نخستین تلاش برای ایجاد این آبراه به سال ۱۸۸۰ و به رهبری فرانسوی‌ها مربوط می‌شود. پس از شکست این پروژه که  متاسفانه به کشته شدن ۲۱,۹۰۰ کارگر انجامید، پروژه نهایی توسط آمریکایی‌ها ادامه یافت و در سال ۱۹۰۰ به انجام رسید تا سرانجام این آبراه در سال ۱۹۱۴ برای استفاده باز گردد. ساخت این کانال ۷۷ کیلومتری با دشواری‌های بسیاری همراه بود، به نحوی که پس از پایان کار در مجموع ۲۷,۵۰۰ کارگر (در مجموع دوره کار فرانسوی‌ها و آمریکایی‌ها) جان خود را از دست داده بودند.

حرکت کشتی ها در این کانال بر اساس قوانین فیزیک و هیدرولیک انجام می شود. ابتدا به کمک بالابر هیدرولیکی در ابتدای کانال، کشتی‌ها را از سطح آب‌های آزاد بالاتر می‌برند. سپس کشتی ها زمانی که هم سطح آب دریاچه گاتن که در نزدیکی این کانال واقع است، قرار می گیرند در کانال مصنوعی‌ که حفر شده‌است، حرکت کرده و درکانال دوم قرار می‌گیرند. در مرحله آخر نیز به وسیله پایین‌بر هیدرولیکی در سطح آب‌های آزاد قرار گرفته و سپس به مسیر خود در اقیانوس ادامه می‌دهند. انجمن مهندسان عمران آمریکا، کانال پاناما را یکی از عجایب هفتگانه‌ دنیای مدرن نامیده‌ است. عرض سدهای متحرک، مشخص کننده‌ نهایت بزرگی کشتی هایی است که می‌توانند از این کانال عبور کنند. طویل‌ترین کشتی که تاکنون از کانال پاناما عبور کرده، کشتی اکتشافی «سان ژوان» با حدود ۲۹۶ متر طول و ۳۲ متر عرض بوده است.

     کانال مشهور پاناما در کشور پاناما

۳٫ آتشفشان بارو

آتشفشان بارو یا آتشفشان چیریکوی، آتشفشانی به ارتفاع ۳۴۷۴ متر واقع در رشته‌کوه تالامانکا در غرب پاناما و نزدیک به مرز کاستاریکا در آمریکای مرکزی است. این آتشفشان که بخشی از پارک ملی بارو را نیز تشکیل می‌دهد، در عین حال بلندترین کوه پاناما است. این کوه در مرز ۳۵ کیلومتری کشورکاستاریکا قرار گرفته و به دلیل ارتفاع بلندش، چندین دکل مخابراتی بر بلندای قله آن کار گذاشته شده است. در دامنه‌های کم ارتفاع‌تر این کوه، مزارع قهوه وجود دارد و دامنه‌های مرتفع‌تر آن بخشی از پارک ملی آتش‌فشان بارو است. در بازدید از این منطقه حتما دوربین خود را همراه ببرید؛ چرا که جنگل‌های این ناحیه، محل زندگی یکی از زیباترین پرندگان دنیا (Resplendent quetzal) است. همچنین بر روی قله آن صلیب چوبی بزرگی قرار گرفته که در نوع خود جالب و دیدنی است. بارو جوان ترین آتشفشان مهم پاناما است و به دلیل فعال بودنش، هر لحظه ممکن است به غرش درآید. آخرین فوران این آتشفشان در سال ۱۵۵۰ رخ داده و در فوران عظیم خود در سال ۷۷۰ میلادی نیز باعث کشته شدن ده ها هزار نفر در این منطقه شده است.

    آتشفشان بارو بلندترین کوه کشور پاناما

۴٫ منطقه تاریخی Casco Viejo

در خارج از پایتخت پاناما منطقه تاریخی وجود دارد که به نوعی یکی از قدیمی ترین شهرهای قاره آمریکا محسوب می شود. منطقه Casco Viejo دارای خیابان هایی با سنگ فرش های قرمز رنگ، کافه ها و رستوران های متعددی است که پذیرای گردشگران داخلی و خارجی در این کشور است. معماری اسپانیایی این منطقه، جلوه‌ای تاریخی و زیبا به آن داده است. در سال ۱۹۹۸ اهمیت تاریخی و فرهنگی این شهر باعث شد که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد. کمی آن طرف تر بقایایی از یک کلیسای تخریب شده است که جلوه خاصی به این منطقه بخشیده است. این شهر در روزگارقدیم یکی از شهرهای مهم در ساحل اقیانوس آرام بود که در سال ۱۶۷۱ به دست کاپیتان هنری مورگان تخریب شد.

   منطقه تاریخی Casco Viejo در کشور پاناما

۵٫ ژنرال نوریگا

مانوئل آنتونیو نوریگا مورنو سیاست‌مدار، افسر نظامی، قاچاقچی مواد مخدر و دیکتاتور نظامی پاناما بین سال‌های ۱۹۸۳ تا ۱۹۹۰ میلادی بود. وی در سال ۱۹۳۴ در پاناما بدنیا آمد و در سال ۱۹۸۳ پس از مرگ مشکوک عمر توریخوس به قدرت رسید. او قبل از به قدرت رسیدن در دوران ریاست جمهوری رونالد ریگان رابطه نزدیکی با ایالات متحده و به خصوص سازمان جاسوسی این کشور سیا (CIA) داشت. پس از به قدرت رسیدن بوش پدر رابطه نوریگا با آمریکا رو به تیرگی رفت. ایالات متحده او را به نقض حقوق بشر و همچنین تبدیل پاناما به شاهراه انتقال مواد مخدر از آمریکای جنوبی به کشور آمریکا کرد. در سال ۱۹۸۹ مانوئل نوریگا نتایج انتخابات کشور را لغو و مخالفان خود را به شدت سرکوب کرد.

در نهایت زمانی که پارلمان پاناما او را «رهبر بزرگ» نامید، نوریگا سرمست از قدرتش، به امریکا اعلان جنگ کرد. در ۲۰ دسامبر ۱۹۸۹ ارتش آمریکا در ظرف کمتر از یک شب پاناما را اشغال کرد و نوریگا هم چند روز بعد تسلیم نیروهای آمریکایی شد. آقای نوریگا که به جرم ارتباط با کارتل های مواد مخدر به مدت بیست سال در آمریکا زندانی بود، در سال ۲۰۱۰ به فرانسه منتقل شد. او در سن ۷۷ سالگی و پس از پایان محاکمه اش به پاناما برگردانده شد و در تاریخ ۲۹ می ۲۰۱۷ در ۸۳ سالگی درگذشت. از نوریگا به عنوان یکی از دیکتاتورهای ستمگر در آمریکای مرکزی یاد می شود و ایالات متحده هم به بهانه دستگیری وی تا مدتی در کشور پاناما حضور نظامی داشت.

   مانوئل نوریگا دیکتاتور سابق پاناما

۶٫ پانامایی ها مردمانی خوشبخت

شاید تصورش برایتان سخت باشد ولی پانامایی ها دو سال پیاپی در سال های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ به عنوان شادترین و خوشبخترین مردمان دنیا انتخاب شده اند. هر ساله روز ۲۰ مارس (۲۹ اسفند) از سوی سازمان ملل متحد «روز جهانی خوشبختی» نام‌گذاری شده است. موسسه نظرسنجی «گالوپ» در تحقیقی در سال ۲۰۱۴ نظر شهروندان ۱۴۵ کشور جهان را در ارتباط با تجربیات مثبت آن ها و درجه خوشبختی‌شان جویا شد. از هر کشور هزار نفر به سوالات مسئولان این موسسه تحقیقاتی پاسخ دادند. جالب است بدانید بر طبق این نظر سنجی هفت کشور از ده کشور اول این لیست از قاره آمریکا بوده و کشوری به مانند سوئیس در رتبه چهارم و دانمارک در رتبه هفتم قرار گرفت و سه کشور برتر نیز به ترتیب پاناما، کاستاریکا و پورتوریکو بوده اند. در این نظرسنجی از هر کسی درباره‌ پنج جنبه‌ مختلف از کیفیت زندگی‌شان سوال پرسیده شده بود؛حس هدف‌دار بودن، ارتباطات اجتماعی، شرایط اقتصادی، شرکت‌پذیری در اجتماع و سلامت فیزیکی.

با توجه به این پاسخ‌ها شرکت‌کنندگان در هر بخش به سه دسته‌‌ «خوشبخت، درگیر با مشکلات و درحال رنج‌بردن» تقسیم‌بندی شدند. پاناما برای دومین سال پیاپی در این نظر سنجی به عنوان خوشبخترین کشور دنیا انتخاب شد. در پاناما ۵۳ درصد مردم حداقل در سه بخش از نظرسنجی به رتبه «خوشبخت» رسیدند؛ که بیشترین تعداد بین تمام کشورها است. علت اصلی این موضوع به گفته Dan Witter سرپرست تیم تحقیقاتی نظرسنجی گالوپ، این است که مردم در این کشورها، تجربیات را بیش از سایرین به شکل مثبت انتقال می‌دهند و کمتر از احساسات منفی خود سخن می گویند. گفتنی است، ایران در این نظر سنجی که در سال ۲۰۱۴ انجام گرفت با ۱۳ درصد احساس خوشبختی در رده ۹۵ دنیا از بین ۱۴۵ کشور این لیست قرار گرفته بود. پایین ترین رتبه هم متعلق به کشور افغانستان بوده که با کمتر از ۳ درصد ابراز خوشبختی، در رده ۱۴۵ این فهرست  قرار گرفته است.

     نظرسنجی موسسه گالوپ برای انتخاب شادترین مردمان دنیا

۷٫ مجمع الجزایر سَن بلاس

مجمع الجزایر سن بلاس در کشور پاناما و در دریای کارائیب قرار گرفته است. این جزایر در دنیا به خاطر آب های شفاف و همچنین تورهای قایق سواریش مشهور است. این جزایر با فرم روستایی و ساده خودشان محیطی ایده آل برای کسانی است که فقط به دنبال آرامش و لذت بردن از یک تعطیلات رویایی هستند. قایق‌رانی و غواصی از فعالیت‌های تفریحی محبوبی هستند که در این جزایر، امکان انجام آن ها برای گردشگران فراهم شده است. مجمع الجزایر سن بلاس تقریبا از ۳۶۵ جزیره کوچک و بزرگ تشکیل شده است و ساکنان بومی این جزایر به زحمت به ۱۰۰ نفر هم می رسند. بومیان این جزایر به نام «گونا» شناخته می شوند و بسیار خونگرم و مهمان نواز هستند. شغل اصلی بیشتر این بومیان ماهیگیری است؛ هرچند در بسیاری مواقع گردشگرانی که علاقه دارند، با قایق های بومیان جزایر اطراف سن بلاس را ببینند، هم منبع درآمد خوبی برای بومیان این مجمع الجزایر زیبا به شمار می رود.

    جزایر زیبای سن بلاس در کشور پاناما

۸٫ کاریکانیولا غذای معروف پانامایی ها

آشپزی در کشور پاناما به مانند کشور همسایه خود کاستاریکا، ترکیبی از تکنیک‌های آشپزی اسپانیایی، آفریقایی و آشپزی بومی آمریکا است. غذاها و مواد اولیه‌ تشکیل‌دهنده‌ آن ها، تنوع قومی و نژادی این کشور را نشان می‌دهد. از آنجایی که این سرزمین مانند پلی بین دو قاره قرار گرفته، از نظر میوه‌های استوایی، سبزیجات و طعم‌دهنده‌ها، تنوع زیادی دارد. از مهم‌ترین مواد اولیه‌ تشکیل‌دهنده‌ غذاهای پانامایی می‌توان ذرت، برنج، آرد گندم، موز سبز، مانیوک، گوشت گوساله، گوشت مرغ و غذاهای دریایی را نام برد. کاریکانیولا یکی از غذاهای معروف کشور پاناماست که در واقع یه نوع کیک به شمار می رود. درون این کیک را با مواد خاصی همچون گیاهی موسوم به «یوکا» پر کرده اند. خوشبخترین مردم دنیا به واقع حق دارن به جای غذا، هر روز کیک بخورند. Bienmesabe نیز دسر محبوب پانامایی ها محسوب می شود که ریشه ای اسپانیایی دارد. از مهم‌ترین مواد اولیه‌ تشکیل‌دهنده‌ این دسر می‌توان بادام، زرده تخم مرغ، عسل، شیر و برنج را نام برد. Sancocho نیز غذای دیگر مردمان این سرزمین است که در منوی بیشتر رستوران های پاناما به وفور یافت می شود. از غذاهای مهم دیگر این کشور می توان به Guacho de Mariscos که در واقع نوعی سوپ برنج است و Pargo frito که نوعی غذای دریایی است، اشاره کرد.

    Bienmesabe دسر محبوب پانامایی ها

۹٫ شهر Pedasi

در امتداد سواحل اقیانوس آرام شهر کوچکی در دل یک جزیره پنهان شده که آن را Pedasi می نامند. این شهر کوچک والبته سواحل رویایی و بکر آن، مقصد محبوبی برای گردشگران به خصوص موج سوارهاست. به دلیل گمنام بودن و از آن جایی که تعداد گردشگران این منطقه کم است، سواحل آن در بیشتر مواقع خلوت بوده و توریست ها علاوه بر شنا و آب تنی می‌توانند ماهیگیری را هم در پِداسی تجربه کنند. این شهر کوچک تا پاناما سیتی ۵ ساعت فاصله دارد و دارای استراحتگاه های مناسب و لوکسی برای گردشگران است.

   استراحت گاه های لوکس شهر ساحلی Pedasi

۱۰٫ بوکاس دِل تُورو

بوکاس دل تورو یک منطقه مسکونی در کشور پاناما است که مشهورترین و محبوب‌ترین مقصد گردشگری در این کشور محسوب می شود. این مکان زیبا را اولین بار کریستف کلمب کاشف بزرگ اسپانیایی که اصلیتی ایتالیایی هم داشت، در سال ۱۵۰۲ کشف و از آن بازدید کرد. بوکاس دل تورو یک مکان بی‌نظیر و رویایی است که در آن شما هم جاذبه‌های یک منطقه‌ کارائیبی و هم جذابیت‌های طبیعی چون جنگل‌ها و دامنه‌های سرسبز را خواهید دید. یکی از فعالیت‌های تفریحی جذاب در این منطقه، موج‌سواری است. تاکسی‌های دریایی متعددی در این منطقه وجود دارند و همیشه در دسترس هستند تا گردشگران را به مناطق مختلف ببرند و آن ها را به بهترین مکان برای غواصی برسانند. پارک ملی دریایی Isla Bastimentos نیز در این منطقه قرار داشته و چهار هزار کیلومتر مربع نیز وسعت دارد. این پارک ملی جزو میراث جهانی یونسکو نیز به شمار می رود.

   بوکاس دل تورو مشهورترین و محبوب‌ترین مقصد گردشگری در پاناما

ارسال دیدگاه




پربازدید ترین مطالب
  • ماه
  • فصل
  • کل
آرشیو ماهیانه
پر بحث ترین ها
کلیه حقوق سایت متعلق به سایت توریسم 7 می باشد.
طراحی قالب وردپرس : پرشین تیک